Kompensata należności i wzajemnych zobowiązań – kiedy jest możliwa?

Zatory płatnicze – zmora polskich przedsiębiorców

Właściciele firm często korzystają z kredytów kupieckich. Są to kredyty udzielane przez dostawców, którzy odraczają swoim klientom termin płatności.

Niestety, jak pokazują liczne raporty, nieterminowe regulowanie zobowiązań przez przedsiębiorców doprowadza ich kontrahentów do zatorów płatniczych. Zator utrudnia funkcjonowanie na rynku, bo właściciel firmy, który nie otrzymuje środków na czas, nie może zapłacić swoim wierzycielom. W skrajnych przypadkach zatory płatnicze prowadzą do bankructwa podmiotu gospodarczego.

Z publikacji przygotowanej przez Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii „Zatory płatnicze w Polsce. Zielona Księga” wynika, że zatory płatnicze to zjawisko powszechne – dotyczy od 80 do 90 proc. podmiotów działających na rynku, a liczba ta zmienia się w zależności od koniunktury gospodarczej[1]. Obok licznych rozwiązań prawnych, które pozwalają przedsiębiorcom dochodzić należności od nierzetelnych kontrahentów, sposobem na wzajemne rozliczenie się, jest też kompensata rozrachunków.

Kompensata należności – co to jest?

Czym jest kompensata należności?

To wzajemne umarzanie należności. Przedsiębiorcy, którzy są dla siebie jednocześnie dłużnikami i wierzycielami, nie muszą zawsze rozliczać się przelewem bankowym – mogą skorzystać również z kompensaty należności. Aby kompensata należności była możliwa, dodatkowo muszą zostać spełnione następujące wymagania:

przedmiotem wierzytelności muszą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości, oznaczone tylko co do gatunku,
każda z wierzytelności musi być wymagalna, co oznacza, że nadszedł termin ich płatności i każda ze stron mogłaby dochodzić należności przed sądem,
kompensata zostanie dokonana do wysokości niższej wierzytelności.

Kompensata należności nie jest jedną z form płatności. Z tego względu nie wymienia się jej na fakturach, ale to nie oznacza, że nie jest ona stosowana. W obrocie gospodarczym kompensata należności jest szybkim i wygodnym sposobem na wzajemne rozliczenie się przedsiębiorców. Jednocześnie nie jest tym samym co barter.

Najczęściej spotykana jest kompensata należności, na którą decydują się dwa współpracujące ze sobą podmioty gospodarcze. W praktyce jednak nie ma przeszkód, aby tę formę zastosować przy rozliczeniach wielostronnych.

Kompensata należności – ustawowa i umowna

Z punktu widzenia przedsiębiorców, którzy mogą przy wzajemnych rozliczeniach zastosować kompensatę należności, istotne jest, że wyróżnia się kompensatę ustawową i kompensatę umowną.

Kompensata ustawowa, czyli jednostronna, została uregulowana w Kodeksie cywilnym. Aby ją zastosować, strona musi spełnić określone wymagania, czyli złożyć oświadczenie. Ponieważ prawo nie precyzuje, jak oświadczenie to powinno zostać złożone, przedsiębiorca ma dowolność – może złożyć je w formie ustnej lub pisemnej. Dla celów dowodowych polecane jest sporządzenie stosownego pisma.

W przypadku przedsiębiorców znacznie popularniejsza jest kompensata umowna, czyli dwustronna, wielostronna. Jak sama nazwa wskazuje, wymaga ona od przedsiębiorców sporządzenia umowy, w której znajdą się uzgodnienia stron. Przy jej skonstruowaniu strony mogą posiłkować się zapisami znajdującymi się w Kodeksie cywilnym.

Umowa kompensacyjna – co musi się w niej znaleźć?

W Polsce obowiązuje zasada swobody umów. Oznacza to, że umowa kompensacyjna może zostać skonstruowana przez strony według ich uznania. Przedsiębiorcy muszą jedynie pamiętać o tym, aby jej zapisy nie były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

W oświadczeniu o kompensacie powinny znaleźć się następujące elementy:

miejscowość i data sporządzenia pisma,
informacje o stronach kompensaty (dane powinny identyfikować każdą ze stron, dlatego należy podać ich nazwy, adresy siedzib i numery NIP),
informacje o wierzytelnościach, które zostaną rozliczone w ramach kompensaty należności (warto podać numery faktur lub dokumentów, na których widnieją informacje o należnościach),
informacje o pozostałej kwocie należności – dotyczy to sytuacji, gdy kompensata należności dotyczy tylko części należności,
informacje o tym, w jaki sposób (np. przelewem) i kiedy zostanie uregulowana pozostała część zobowiązania nieobjęta kompensatą,
własnoręczny podpis strony przygotowującej oświadczenie.

Umowa kompensacyjna może zawierać wszystkie powyżej wymienione elementy, które są niezbędne przy oświadczeniu. Dzięki temu dokument przygotowany przez strony nie będzie pozostawiał miejsca na domysły, a każda ze stron będzie wiedziała, czego może oczekiwać.

Kiedy kompensata należności nie ma zastosowania?

Mimo że kompensata należności jest dozwolonym sposobem zaspokojenia wzajemnych roszczeń przedsiębiorców, to nie zawsze może zostać zastosowana. Umowa kompensacyjna nie będzie miała zastosowania w kilku określonych w Kodeksie cywilnym przypadkach – gdy wierzytelność jest przedawniona (art. 502) lub została zajęta, a dłużnik stał się wierzycielem swojego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia (art. 504).

Przez potrącenie nie mogą zostać umorzone:

wierzytelności, które nie ulegają zajęciu (np. zasiłki),
wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. alimenty),
wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych (np. kradzieży),
wierzytelności, w stosunku do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Kompensata rozrachunków – co jeszcze warto wiedzieć?

Zarówno umowa kompensacyjna, jak i złożenie oświadczenia przez jedną ze stron, nie ma znaczenia dla kwestii podatkowych, czyli ustalenia podatku dochodowego oraz VAT-u.

Kompensata rozrachunków może mieć zastosowanie również wówczas, gdy jedną ze stron takiej umowy jest podmiot zagraniczny. Jeżeli wierzytelności znajdujące się na fakturze, która ma zostać rozliczona w ramach kompensaty, zostały wyrażone w walucie obcej, konieczne jest ich przeliczenie.

[1] Zatory płatnicze w Polsce Zielona Księga, https://www.gov.pl/documents/910151/911704/Zielona_Ksiega_zatory_platniczne.pdf/7919d819-75e3-745c-7aca-456679e13a58 (dostęp 20.05.2019).